Bingo!
Lezing voorgedragen door Guus Pengel in samenwerking met Tanja Jadnanansing en Rubiën Vyent. Cursief zijn de stukken uit Bingo van Clark Accord.
‘Je hebt iets laten liggen!’
Leanda wordt afgeleid van het Rotterdamse straatbeeld door Tonny, die zich vanachter het stuur tot Busje richt.
Net als de rest van de passagiers keert Leanda zich naar Busje, die geen acht slaat op de chauffeur.
Zacht gegiechel wordt hoorbaar. Nieuwsgierig wacht men af wat er komen gaat.
Leanda kijkt naar het kastanjebruine haarstuk met blonde punten dat Tonny demonstratief omhooghoudt. Met moeite houdt ze haar lach in.
‘Mijn god, wat een schande,’ fluistert ze achter haar hand tegen Naomi. ‘Dit is het ergste wat je als vrouw kan overkomen. Dat krijg je van goedkope waves. Daarom vlecht ik liever in.’ Ze voelt aan haar haren. ze werpt haar hoofd naar achteren en schudt er koket mee. ‘Ze mogen dan wel nep zijn, maar mi pai fu in. Mij zal zoiets gênants nooit overkomen.’
Achter in de bingobus zit Busje erbij alsof het haar niet aangaat. De pijnlijke situatie waarin ze verkeert werkt bij velen op de lachspieren. Leanda vraagt zich af of ze wel beseft dat Tonny het tegen haar heeft.
‘Hoe kan ze niet gevoeld hebben dat ze het kwijt is? vraagt ze.
‘Misschien schaamt ze zich,’ fluistert Naomi.’ Maar waarom? Ik snap niet waarom sommige mensen zich schamen om toe te geven dat ze nephaar op hun hoofd haar
hebben. Sommigen laten hun borsten vergroten, anderen spuiten hun lippen in met troep, weer anderen bleken hun huid of gaan in de zon liggen. Zij verfraait voorkomen met dode haren. so what?
Tegenwoordig heb je zulk goed haar dat je niet eens ziet dat het nep is. Je moet er wel wat voor overhebben. Dat wel.’
‘Hallo dame!’ Met overdreven luid stemgeluid richt Atie de aandacht op zich.
Net als de rest van de passagiers kijkt Busje in haar richting. De provocerende blik in haar ogen is het bewijs dat ze zich bewust is van haar hoofdrol in deze pijnlijke
slapstick.
‘Hij roept je.’ Atie gebaart in de richting van Tonny, die in zijn rechterhand het haarstuk omhooghoudt. Vanonder haar geloken wimpers slaat Leanda Busje gade De stilte in de bus is oorverdovend. Met ingehouden adem volgt men het incident.
Jullie ook zie ik. Later horen jullie hoe dit afloopt.
Is Clark Accord ook een comedian?
Dat wil ik uitleggen aan de hand van het boek Bingo, maar ik vind lezingen zelf saai, dus we gaan het anders doen. Jullie gaan Bingo spelen, terwijl ik mijn visie op het boek geef. Jij krijgt een kaart en jij krijgt een kaart. Samen met Tanja, Peggy en Rubiën de spelkaarten uitdelen. Speelden jullie vroeger Bingo in Suriname, hoe was dat. Jullie hebben je pen meegenomen, toch? Wat is jouw favoriete Clark Accord boek. Wie heeft Bingo van Clark Accord al gelezen? Wie gaat er wel eens naar een Bingo hal?
Om de zoveel tijd trekt Peggy nummers die worden voorgelezen.
Ik heb als schrijver met verschillende comedians (Jörgen Raymann, Roué Verveer, Howard Komproe) gewerkt en onderzoek in deze lezing op een speelse wijze de komische kant van het schrijven van Clark Accord. Ik kan u een ding zeggen, ik vind comedy geen grap. Comedy is vaak de waarheid. Het onthult wat een samenleving bezighoudt, wat de machtsverhoudingen zijn, wat de taboes zijn. Het is het medicijn dat we gebruiken om ons door het leven heen te slaan. Niet voor niets is het Sranan een spreekwoord, pe dede de dape lafu de. In de moeilijkste momenten zorgt een lach voor bevrijding.
Toen Suriname onafhankelijk in 1975 werd en naar nationale identiteit zocht, maakten Thea Doelwijt en Henk Tjon het onvergetelijke Land te koop, een geweldig humoristische musical. Laat fragment Land te Koop horen. Zien jullie wat goed gebruikte humor doet. In een minuut zie je voor je wat voor hard bestaan dit gezin heeft. En je lacht!
Land te Koop, maar ook Wan Pipel zijn meesterwerken, waardoor ik als maker ben geïnspireerd. Natuurlijk hebben Eddy Murphy, Sanford and Son, Johnny Kamperveen, Quentin Tarantino en Simon Carmiggelt ook mijn denken over wat grappig en wat niet grappig is gevoed.
Comedy heeft een groot bereik en vertrekt vaak vanuit vooroordelen, maar vergroot de kennis over mensen en groepen. In 1975 toen plotsklap een derde van de bevolking in Nederland was, hadden Surinamers nauwelijks een stem in Nederland. Ja, Edgar Cairo en Astrid Roemer schreven hun boeken, maar ze bereikten niet echt het grote publiek, de magistrale film van Pim de la Parra Wan Pipel was een bioscoopflop, omdat Nederlanders toen niet konden of wilden in de huid kruipen van een Surinaamse hoofdpersoon en ook de liedjes van Lieve Hugo dringen maar mondjesmaat door.
Pas in de jaren negentig werd Suriname in Nederland goed zichtbaar. Waarom was dat? comedians als Jörgen Raymann, Howard Komproe, Roué Verveer, Rayen Panday gaven inzicht in de Surinaamse zielen. De rijkdom van de taal en cultuur worden steeds meer gevierd en drongen door tot alle hoeken en gaten van Nederland. Dat vergroot de acceptatie van ons, zo sterk dat mensen ons nu willen porberen te kopiëren.
Laat fragment van Roué Verveer horen.
Hoe heerlijk is het dan dat Clark in zijn derde roman creatief los gaat op de rijkdom van Nederland en Suriname.
‘Nummertje 25!’ Het hoofdspel dat aan de jackpot vooraf gaat is begonnen. In de rokerige ruimte vindt het geluid uit de boxen op luide toon zijn weg langs de tafels. Als een onzichtbaar roofdier op zoek naar een prooi waart het geduldig door het vertrek, klaar om de aanwezigen van hun inzet te beroven. Naarmate de tijd verstrijkt, loopt de spanning die van de gezichten af te lezen is op. In de doodse stilte zitten de spelers over hun kaarten gebogen, opgesloten in hun zucht naar het grote geld. Elf keer vierhonderdvijftig euro is er in deze ronde te winnen. Vanwege de hoogte van het bedrag heeft iedereen slechts oog voor de bingoboekjes op tafel.
Mahelia heeft het uit elf velletjes bestaande boekje vast uit elkaar gehaald. De nog niet gebruikte vellen heeft ze weggestopt tussen haar borsten; brutaal piepen ze haar decolleté uit. Voorovergebogen met haar ellebogen op het blad, met een naar appel geurende groene stift controleert ze de bingobriefjes. Haar leesbril zit halverwege de brede rug van haar neus. Haar kin rust op haar borst. Ze slaat haar ogen op naar één van de twee elektrische nummerborden die op strategische plekken aan de muur hangen.
Zo mooi schetst Clark in de roman Bingo die tori in een Amsterdamse bingohal waar vooral Surinaamse speelsters op af zijn gekomen. Clark legt pijnlijk bloot hoe moeder Leanda en dochter Naomi moeder van Aisa hun lot in handen van becijferde balletjes hebben gelegd en tegen hun wil het drama van de vorige generatie herhalen.
Aisa zou het beter hebben dan zij. Naomi bidt dagelijks om kracht, zodat ze dit tijdverdrijf, waarom ze de vrouwen in haar familie zo veracht, vaarwel kan zeggen. Ze draait zich naar haar slapende moeder. Haar neemt ze niets kwalijk. Het leven is niet haar beste vriend geweest. Maar voor Aisa moet zij het anders doen. Nooit mag de band tussen haar en haar kind verworden tot een band zoals die tussen haar en haar moeder.
Guus Pengel aangenaam, laat mij me even netjes voorstellen, ik ben een schrijver, ik maak van liedje tot en met speelfilm. In al mijn werk zitten twee elementen, comedy en machtsstrijd. Ja en het gaat vaak over Suriname of Nederland in Suriname. Vandaag wordt een interactieve middag. Wie weet wat voor dingen ik heb gemaakt? Behalve mijn zoon. Ik zal even wat name dropping doen, want weinig mensen zullen mij zelf als grappenmaker hebben gezien, maar ik werk of heb veel gewerkt met Jörgen Raymann, Narsingh Balwantsingh, Howard Komproe, John Leerdam, Jandino Asporaat,
Jeannine LaRose. Tuintje in mijn hart, Sing Song, liedje over Morjon, boekje Kaseko verhalen. Comedy wordt in kunstkringen meestal onderschat, daar wordt het kunnen beschrijven en dieken in tragedies veel meer gewaardeerd, terwijl goede comedy voor mij de hoogste kunstvorm is die er is. Als comedian moet je een cultuur en mensen door en door kennen, want als je de cultuur die je beschrijft niet kent kan men boos worden of erger nog ongeïnteresseerd de schouders ophalen en als je de mensen waarover je comedy maakt niet kent, dan krijg je hooguit een glimlach of en schaterlach en voor een comedian is dat een keiharde nederlaag. Haalt Clark Accord in zijn schrijven soms het niveau van een stand up comedian. Ik heb vandaag trouwens een geweldige assistente Tanja Jadnanansing.
Voor de lezer voelt het soms ook alsof Clark er als documentairemaker bij was, want hij ziet baldadig veel.
‘Ai, met Hesdy erbij is altijd gezellig,’ zegt ze. Hopelijk lukt het hem een plek in deze bus te vinden.’ Verwachtingsvol kijkt ze naar de deuropening, waar de mensen zich naar binnen persen. Naomi moet lachen als ze ziet hoe lieftallige dames in het gedrang haast in moordmachines veranderen. Met op elkaar geklemde kaken en veel elleboogwerk wringen ze zich de bus in.
Het is Hesdy gelukt de bus binnen te komen voordat alle zitplaatsen bezet zijn. Zijn schouderlange dreadlocks piepen onder de zakdoek met legerprint uit die hij om zijn hoofd heeft geknoopt, Met zijn beprinte broek en bomberjack lijkt hij rechtstreeks weggelopen uit de set van een guerrillafilm. De losse huid van zijn gezicht, waarvan de poriën wijd openstaan, verraadt dat hij in tegenstelling tot zijn outfit niet meer zo jong is. Hij draagt een plastic boodschappentas van de Aldi.
‘Dag gudu,’ zegt hij luid als hij langs Naomi loopt. Zijn blik valt op de slapende Leanda. ‘Tan, die motyo slaapt, kon ze niet beter thuisblijven? Haar huis heeft zeker tanden. Het gaat voor haar komen. Vanavond moet je scherp zijn no hèl.
Bingo is voor mij ook een pareltje, omdat het gebruik maakt van de rijkdom van het Surinaams-Nederlands, zonder dat er hinderlijk of geforceerd op de vertaalknop wordt gedrukt.
Clark observeert ook serieus grappig:
Dit zou hem op talloze verwensingen ten aanzien van het geslacht van zijn moeder komen te staan. Dat een lichaamsdeel tot zo’n veelheid aan benamingen inspireert vindt hij verbazingwekkend.
Droog, toch? Maar met de humor en observaties maakt hij Bingo een rijk verhaal. Er komt in het boek veel voorbij, natuurlijk draait het om de moeder-dochter relaties, om pogingen en strategieën om te ontsnappen uit armoede, hosselen, bidden tot god of tot anana, afleggen van overledenen. En in tegenstelling tot veel andere Surinaamse schrijvers ontkent Clark als schrijver niet dat er homo’s en lesbiennes, in een bus of in een bingohal zitten. De paar keren dat dit benoemd wordt schetst hij de onvriendelijke buitenwereld. Iemand wordt uitgemaakt voor lesbische trut of een grit beest, of het zou voor een player een drama zijn als hij gay was. Over players gesproken.
Glimlachend kijkt Melvin, dat is de player uit het verhaal, die op die avond weer terug wil naar Naomi, Atie aan. ‘Meisje, i span yere.’ Goedkeurend zuigt hij de lucht langs zijn tanden naar binnen. ‘Het is dat ik bezig ben mijn langgekoesterde vrijheid opnieuw kwijt te raken.’
Atie laat een overdreven diepe zucht horen. ‘Hier word ik zo onpasselijk van. Kom je, Naomi?’ Naomi staart met haar hoofd naar achteren gebogen met een uitdrukkingsloos gezicht voor zich uit.
‘San, die legging laat niets aan de verbeelding over, mammie.’ Melvins blik glijdt over Aties achterwerk.
‘Melvin, verveel me niet. Ik ben niet gediend van die onzin van je,’ zegt Atie. Aan de toon van haar stem is te merken dat ze niet ongevoelig is voor zijn geflirt
‘Weet je waarom ze een legging een fluisterbroek noemen?’
Kijk, het zit zo. Die broeken zitten soms zo strak dat je moeiteloos de lipjes kunt zien. Onder het lopen hoor je ze fluisteren: “Pak me dan, pak me dan.”
Kijk hier hoe Melvin Atie schijnt en hoe Clark met het perspectief speelt, zodat we meer over de binnenwereld van Atie komen te weten.
Stelling 1 Clark kent vrouwen
Maxi Linder, Leanda en Naomi, in Bingo doet hij doet heel rijk door gebruik te maken van wisselende perspectieven waardoor we zowel in het hoofd van Leanda als Naomi weten wat er in ze omgaat en hoe pijnlijk het is dat deze vrouwen zo langs elkaar leven. De vrouwen van Clark zijn complex en diep.
Gisteren is er kinderbijslag gestort. ‘Zie je wel dat er een God is. Leanda slaat haar ogen ten hemel. ‘Dan kun je me het geld terugbetalen datje me nog schuldig bent. lk heb jou al zo vaak voorgeschoten.’ Ze keert zich van het raam af en houdt haar dochter demonstratief haar geopende hand voor.
Met een speels gebaar duwt Naomi hem weg. ‘Maaa!’
Quasi verontwaardigd kijkt ze haar aan. ‘Doe niet zo hebzuchtig. Je geld krijg je heus wel. Denk je dat ik met zoveel geld over straat loop? Het is trouwens niet van mij, maar van je kleindochter.’
Leanda lacht. Ze is zich bewust van het feit dat Naomi weet day ze een zwak heeft voro Aisa. Naast de bingo is haar kleinkind de enige zwakte waar Leanda op betrapt kan worden, Voor haar zou ze buiten zichzelf gaan als het nodig was. ‘Ai, nu is het van Aisa, no,’ ‘En die honderd euro in je zak dan? Die steel je van dat kind.’ Een treiterende lach schudt haar door elkaar.
Naomi tuit haar lippen tot een tyuri. ‘Vanavond speel ik voor haar. Zie het als een soort spaarrekening, maar dan met een gigantische rente. Als ik de jackpot win, zet ik het geld voor haar weg, iedere cent ervan.’ Zelfverzekerd kijkt ze voor zich uit.
Leanda glimlacht. ‘Dat is een goed plan. Hopelijk hou je je daar ook aan. Hoe vaak heb je niet beloofd dat je voor dat kind gaat sparen?
We zien hoe de binnenwereld met de buitenwereld botst. En Clark begrijpt dat de buitenwereld niet altijd blootgeeft wat de binnenwereld bezighoudt. Bijvoorbeeld als Leanda haar gevoelens voor de jongere Melvin probeert te verbergen.
Ze was volkomen aan zijn genade overgeleverd. ‘Wees maar niet bang. Je hoeft niets te verzwijgen. Ik vind je een geweldige vrouw.
Zijn stem was tot fluisterniveau gedaald. En alsof hij haar gedachten kon lezen, zei hij : ‘En over je leeftijd hoef je je geen zorgen te maken. Ik heb geen zin om voor oppas te spelen. Geef mij maar een ervaren vrouw.’
Opeens werd Leanda overvallen door de behoefte om wild de liefde met hem te bedrijven. Als een warme hand golfde de passie door haar lichaam, en balde zich vervolgens in haar onderlijf samen. Ze glimlachte door dit heftige verlangen en prees zichzelf gelukkig dat hij haar gedachten niet kon lezen.
‘Je lacht?’
‘Zomaar. Nergens om.
‘Ga je me vandaag nog vertellen wat je net dwars zat?’
‘Nee, een andere keer.’
‘Ben je niet alleen, is dat het?’
Guus: Leanda schudde ontkennend haar hoofd. ‘Nee ben je gek. Ik heb niemand.’
De kwetsbaarheid van vrouwen, hun domme en slimme keuzes, maar je blijft van ze houden en je blijft voor ze kraken (kraken is aanmoedigen op een diep spiritueel niveau). Dat hun lot beter wordt.
Clark beschrijft in het boek werelden die je niet kent, zonder dat het verhaal aan vaart verliest.
Het leven van een player valt al amper te betalen. Het kost Melvin steeds meer moeite om de nodige kippetjes heen te verzamelen die hem met zijn dure levensstijl kunnen onderhouden.
‘Deze boy weet precies wat die Smatjes nodig hebben. Hoe een vrouw het naar de zin te maken, Cause l’m all that,’ pochte hij niet zo lang geleden met de brede kant van zijn mond tegen zijn vrienden in een poging op te scheppen over zijn versiertrucs.
‘Denk maar niet dat het zo makkelijk gaat als ik het breng. Kijk, tegenwoordig willen de vrouwtjes gepamperd worden. Je moet ze zetten. Denk niet dat je met die sweet talks van vroeger op ze af kunt komen. Door die feministische bullshit sponsoren ze niet meer zo gemakkelijk. Je zult diep in je buidel moeten tasten wil je de wakaman blijven uithangen, Je bent blut voor je het weet. Die sport begint duur te worden.
Zijn vrienden hadden hem geringschattend aangekeken. Melvin, jij bent ook niet meer de jongste, man,’ Welke sma werkt zich nog uit de naad voor zo’ n taaie haan als jij? Melvin wist met moeite te verbergen dat deze woorden hem off guard hadden getroffen. Hij had zijn ballen voelen samen trekken. ‘Spreek voor jezelf mi mati. Deze jongen heeft zijn zaakjes goed op orde. Er zitten nog genoeg hennen op de stok. Trust mi. Ik ben niet voor niets papa lekker.’
Oké Clark weet ook wat over het lot ouder wordende, single player mannen. Hij schetst scenes die voor Surinaamse Nederlanders pijnlijk herkenbaar zijn.
Stelling 2 De beste wereldliteratuur gaat over (bord)spellen
De Joyluck club van Amy Tan gaat over matjok en de verhouding tussen dochters en moeder in de Chinees-Amerikaanse samenleving, Dubbelspel gaat over domino. Ik vergelijk Bingo met Dubbelspel. Dubbelspel is een politieke roman over Curaçao, waarbij er middels de vier spelers een sociale analyse wordt gemaakt van de zwarte bevolking op Curaçao. Bingo is in mijn ogen meer een analyse van een subcultuur van Afro Surinamers waarbij minder op de hebi’s van deze groep wordt ingegaan, maar wel de verschillende karakters op een rijke manier worden neergezet. Bij Dubbelspel gaat het om de keuzes voor onafhankelijkheid die de karakters willen maken, in Bingo gaat het om het ontworstelen aan intergenerationeel drama van arme vaderloze gezinnen. Bij Bingo ben je als speler passief en wacht je dus eigenlijk je lot gelaten af, terwijl bij Dubbelspel je door strategische keuzes invloed kan hebben op het resultaat.
Maar laat me duidelijk zijn ik vind Bingo het heerlijkste boek van Clark.
Stelling 3 Vraag Kan Clark mee met de beste comedians?
Deze lezing had nog veel langer zijn, want het boek staat bol van prachtige, grappige fragmenten. Ik had in het begin zes kenmerken van comedy benoemd.
De comedy in Bingo is geen grap. Comedy is pijn plus tijd dat is een van de basis comedywetten. Clark weet wat pijn doet en hij neemt de tijd om die pijn goed uit te smeren. Bingo vertelt op een kleurrijke, vaak komische manier de waarheid. Het onthult wat die samenleving in die Bingohal bezighoudt, wat de machtsverhoudingen zijn, wat de taboes zijn. Roué of Jörgen zouden die tori waarmee we begonnen over dat haarstukje in de bus toch ook met lekkere sjeu kunnen vertellen? In Bingo lachen we soms om de karakters, maar vaak ook met de karakters. Ook de humor die de spelers uit Bingo gebruiken is bedoeld als medicijn om zich door het leven heen te slaan.
Daarom vind ik op basis van Bingo: Clark Accord is een comedian!
‘Is dat haar niet van jou?’ vraagt Atie. Busje kijkt haar aan alsof ze haar niet verstaat. Onrustig schieten haar ogen alle kanten op.
‘Of dat haar niet van jou is?’ vraagt Leanda, die genoeg heeft van Busjes getreuzel. Ze heeft het niet zo op met het meisje dat haar lichaam verkoopt om haar zucht naar het spel te kunnen bevredigen. Leanda weet dat er nog ergere dingen gebeuren bij de bingo. Zoals de vrouw die haar dochters op de Wallen liet werken om zo haar bingo te kunnen spelen. Ze had het vroeger zelf gedaan om haar kinderen te onderhouden. Dood was ze er niet aan gegaan. Nu was het de beurt aan haar dochters om iets voor haar terug te doen, vond ze.
Achter in de bus zit Busje verstoord voor zich uit te kijken. Zichtbaar verlegen met de aandacht die ze op zich gevestigd weet, schuift ze in haar stoel heen en weer. Dan hervindt ze zich. Op haar gezicht verschijnt een zelfverzekerde trek. Ze komt overeind uit haar stoel. Als een Oscar-winnende actrice; verrast door haar prijs, bekijkt ze haastig het haarstuk, alsof ze het voor het eerst ziet. Met veel gevoel voor drama grijpt ze naar haar achterhoofd. ‘Mijn god, wat verschrikkelijk. Ik had het helemaal niet gemerkt.’ ze lacht, maar niet van harte.
Rubiën zet met een geoefende beweging het haarstukje met een haarspeld vast en loopt af.